Czym jest otyłość?
Otyłość to choroba przewlekła. Rozwija się ona u osób, u których ilość substancji odżywczych, dostarczanych do organizmu, jest zbyt wysoka, w stosunku do zapotrzebowania. Zgodnie z definicją WHO (Światowej Organizacji Zdrowia), dodatni bilans energetyczny sprzyja wtedy nadmiernemu rozwojowi tkanki tłuszczowej w organizmie, która zwiększa masę ciała. A gdy ta przekroczy ogólnie przyjęte normy, opracowane dla płci, wieku i rasy, mówimy o otyłości.
Pamiętajmy:
BMI nie daje wiarygodnego wyniku w przypadku osób starszych, sportowców, osób z rozbudowaną masą mięśniową, kobiet w ciąży i rosnących dzieci.
Kryteria otyłości według wskaźnika BMI
Wskaźnikiem, na podstawie którego stwierdza się otyłość, jest BMI, czyli Body Mass Index (Indeks Masy Ciała, Wskaźnik Masy Ciała). Wylicza się go, dzieląc wagę (wyrażoną w kilogramach) przez wzrost (wyrażony w metrach), podniesiony do kwadratu. U osób dorosłych prawidłowy wynik mieści się w granicach 18,5 kg/m2 do 24,9 kg/m2. Przekroczenie wspomnianych granic nie oznacza jednak otyłości. Ta diagnozowana jest dopiero przy wartości BMI wyższej niż 29,9 kg/m2. Pomiędzy wartością 24,9 kg/m2 a 29,8 kg/m2 mówimy bowiem o nadwadze. Jest ona stanem alarmowym, w którym powinno rozpocząć się leczenie, aby uniknąć rozwoju otyłości.
Typy otyłości
Otyłość dzieli się na dwie podstawowe grupy:
- otyłość prostą (zwaną inaczej otyłością pierwotną) - przyczyną jej powstania jest nieodpowiedni styl życia, rodzaj spożywanych pokarmów (np. dieta bogata w cukry i tłuszcze) oraz przyjmowanie zbyt dużej ilości kalorii,
- otyłość wtórną (objawową) - która jest efektem innych chorób, a nie wynikiem nawyków żywieniowych czy trybu życia.
Dodatkowo, u osób z otyłością rozpoznaną na podstawie wskaźnika BMI, można wyróżnić kilka stopni zaawansowania choroby. Są to:
- otyłość I stopnia (umiarkowana), z BMI znajdującym się w przedziale pomiędzy 30-34,9 kg/m2,
- otyłość II stopnia (kliniczna), o BMI wynoszącym 35-39,9 kg/m2,
- otyłość III stopnia (otyłość olbrzymia), stanowiąca poważne ryzyko dla zdrowia i życia, o BMI powyżej 40 kg/m2.
Powyższe poziomy klasyfikacji nie wskazują jednak na rodzaj otyłości, wynikający z miejsca gromadzenia się tkanki tłuszczowej. Nie ocenimy więc, czy doszło np. do rozwoju otyłości brzusznej. Z pomocą przychodzi tu wskaźnik WHR, który określa stosunek obwodu talii do obwodu bioder. W zależności od uzyskanego wyniku mówimy tu o:
- otyłości androidalnej (brzusznej lub inaczej otyłości typu "jabłko") - rozpoznajemy ją, gdy wartość WHR jest większa bądź równa 0,8 u kobiet i 1,0 u mężczyzn,
- otyłości gynoidalnej (pośladkowo-udowej lub inaczej typu „gruszka”) - rozpoznajemy ją, gdy wskaźnik WHR jest mniejszy niż 0,8 u kobiet i 1,0 u mężczyzn,
- otyłości uogólnionej - w której tkanka tłuszczowa rozkłada się równomiernie w całym ciele.
Środowiskowe przyczyny otyłości
Otyłość u dzieci i dorosłych ma najczęściej przyczyny środowiskowe. Wśród nich można wyróżnić:
- tempo i warunki życia,
- brak higieny snu,
- życie w stresie,
- złe nawyki żywieniowe (brak śniadań, częste przekąski, zbyt częste spożywanie żywności przetworzonej i smażonej, nieregularne posiłki),
- siedzący tryb życia (np. praca "za biurkiem"),
- niska aktywność fizyczna,
- nieświadome spożywanie zbyt dużej ilości kalorii,
- zbyt małe nawodnienie organizmu wodą przy nadmiernym spożyciu napojów słodzonych,
- spożywanie nadmiernej ilości cukrów.
Warto pamiętać, że częstość występowania otyłości wzrasta wraz z wiekiem, na przykład ze względu słabszy metabolizm.
Otyłość hormonalna
Bywa, że otyłość wiąże się głównie z problemami hormonalnymi. Mogą one wynikać na przykład z nieprawidłowo pracującej tarczycy i wynikających z tego zaburzeń w produkcji hormonów fT3 i fT4 (niedoczynność tarczycy). Do problemów z hormonami może też przyczynić się podwyższony poziom cholesterolu, zbyt wysoka ilość glukozy we krwi czy problemy ginekologiczne (np. zespół policystycznych jajników). Dlatego u osób chorych na otyłość zaleca się zbadanie stężenia: insuliny, testosteronu, estrogenów, leptyny, TSH i wspomnianych już hormonów T3 i T4.
Genetyczne predyspozycje do otyłości
Jedną z przyczyn otyłości mogą być także geny, warunkujące rozwój choroby. Odpowiadają za to mutacje DNA. Możemy tu wymienić ich 3 rodzaje:
- Otyłość monogenowa – polegająca na mutacji jednego genu, odpowiadającego za utrzymanie poprawnej masy ciała. Choroba ta jest zazwyczaj obserwowana już w wieku dziecięcym. Niestety nie istnieje możliwość jej skutecznego leczenia, z wyjątkiem sytuacji, gdy mutacji ulega gen kodujący białko - leptynę (kontrolującą masę ciała). W przypadku jej niedoboru można stosować leki, zwiększające jej poziom w organizmie.
- Zespół monogenowy – w tym przypadku mutacja jednego genu daje kilka różnych objawów, łącznie z upośledzeniem umysłowym, problemami ze wzrokiem czy insulinoopornością (w efekcie której dochodzi do rozwoju cukrzycy). Osoby z zespołem monogenowym wyróżnia apetyt, którego nie da się zatrzymać, mimo że zapotrzebowanie organizmu na energię nie jest wysokie.
- Otyłość wielogenowa – najczęstsza dolegliwość, dotycząca nawet 95% populacji osób otyłych. W tym przypadku dochodzi do zmiany (polimorfizmu) kilku genów, które sprawiają, że dana osoba ma zwiększone predyspozycje do tycia. Ten typ otyłości jest najłatwiej kontrolować, prowadząc zdrowy, aktywny tryb życia i ograniczając ilość spożywanych kalorii.
Otyłość na skutek zaburzeń emocjonalnych
Do niekontrolowanego przyrostu masy ciała mogą prowadzić zaburzenia emocjonalne i stres, wpływające na nawyki żywieniowe. Dla niektórych osób sposobem na jego redukcję jest tzw. zajadanie, czyli nadmierne jedzenie (głównie przekąsek, słodyczy), nawet przy braku odczuwania głodu. Ma to na celu rozładowanie napięcia i poprawę nastroju. Tego rodzaju niekontrolowane zachowanie przekłada się na szybkie zwiększenie masy ciała, a w konsekwencji na nadwagę i otyłość.
Podobne zjawisko obserwowane jest także u osób, które nagradzają się słodyczami za wykonanie jakiejś czynności. Takie zachowanie przypomina szukanie pretekstu, aby usprawiedliwić sobie jedzenie np. słodyczy. Wiele z tych osób nie potrafi też rozróżnić emocji od głodu. Bywa także, że nadmierne jedzenie jest wynikiem nudy.
Dodatkowo istnieje cała gama zaburzeń emocjonalnych, które mogą przyczynić się do otyłości:
- depresja,
- zaniżona samoocena,
- zaburzony obraz własnego ciała,
- uzależnienie od jedzenia,
- zespół nocnego jedzenia,
- zespół kompulsywnego jedzenia.
Czy leki mogą powodować otyłość?
Na nieprawidłową wagę mogą wpływać przyjmowane leki, zażywane głównie w leczeniu chorób przewlekłych. Wymienić tu należy na przykład leki z grupy beta blokerów, które obniżają wydatek energetyczny organizmu. Stosuje się je w leczeniu chorób układu naczyniowo-sercowego. Inne z kolei pobudzają apetyt jak na przykład leki przeciwdepresyjne, insulina czy glikokortykosteroidy. Należy więc mieć na uwadze, że przyjmowanie leków sterydowych, hormonalnych czy neurologicznych, może mieć skutki uboczne, wpływające na zwiększenie masy ciała.
Skutki nieleczenia otyłości
Nieleczona otyłość może mieć fatalne konsekwencje dla zdrowia. Nadmiar komórek tłuszczowych, które są komórkami czynnymi (oddziałującymi na organizm, jego procesy i pracę narządów), może zacząć zaburzać poprawną pracę organizmu.
Skutkami otyłości mogą być takie powikłania jak:
- nieprawidłowa glikemia na czczo, będąca stanem przedcukrzycowym,
- cukrzyca typu 2,
- insulinooporność,
- uszkodzenie nerek,
- zaburzenia hormonalne,
- choroby stłuszczeniowa wątroby (niealkoholowa),
- powstawanie nowotworów,
- zwyrodnienie stawów,
- zaburzenia psychiczne,
- astma,
- nadciśnienie tętnicze,
- wysiłkowe nietrzymanie moczu,
- bezdech senny,
- choroby sercowo-naczyniowe,
- kamica żółciowa,
- choroba niedokrwienna serca,
Konsekwencją otyłości może być także przedwczesny zgon.
Leczenie nadwagi i otyłości
Nadwaga i otyłość wymagają leczenia, które ma za zadanie zapobiegać powstawaniu zagrażających zdrowiu powikłań. Przede wszystkim należy podjąć działania mające na celu zmniejszenie masy ciała, co pozytywnie wpłynie na poprawę pracy organizmu - zarówno w sferze produkcji hormonów, jak i innych procesów metabolicznych.
Leczenie otyłości wymaga często konsultacji wielu specjalistów (nawet wsparcia psychologicznego), którzy wskażą przyczynę jej powstania i określą sposób leczenia, w zależności od stopnia zaawansowania choroby. Celem ich działania jest doprowadzanie do redukcji masy ciała. To z kolei może odbywać się poprzez:
- psychoterapię,
- ułożenie odpowiedniej diety przez dietetyka,
- zwiększenie aktywności fizycznej, dopasowanej do stanu zdrowia pacjenta,
- leczenie farmakologiczne,
- leczenie chirurgiczne,
- leczenie zachowawcze.
Podstawą leczenia otyłości jest wspomniane leczenie zachowawcze. U osób z nadwagą i otyłością polega ono na zmianie stylu życia, zwiększeniu aktywności i zmianie sposobu odżywiania.
Otyłość u dzieci
Otyłość zwiększa ryzyko powikłań zdrowotnych nie tylko u osób dorosłych, ale także wśród dzieci i nastolatków (wśród których coraz więcej ma problem z utrzymaniem prawidłowej wagi). Do zdiagnozowania otyłości u dzieci i młodzieży służą siatki centylowe. Są to wykresy, na podstawie których podaje się wynik BMI dziecka, w stosunku do innych dzieci w tym samym wieku. Jeśli dziecko posiada BMI wyższe niż 95% innych dzieci, mówimy o otyłości.
Problem otyłości dzieci i młodzieży wynika najczęściej z niezdrowego odżywiania i zmniejszonej aktywności fizycznej. Oczywiście otyłość u dzieci mogą powodować także predyspozycje genetyczne czy choroby i przyjmowane leki. Dodatkowo należy tu wymienić niską masę urodzeniową lub cukrzycę matki podczas ciąży.
Wśród dzieci pojawia się także problem relacji społecznych w grupie rówieśniczej. Dzieci o widocznej, dużej masie, mogą być narażone na gorsze traktowanie i wyśmiewanie, co z kolei może prowadzić do pogorszenia ich stanu emocjonalnego.
